Кампанія крочыла цугам. Уваход на лясную сцежку быў, нібы арка, якую ўтваралі два вялізныя пахіленыя дрэвы. Старыя, заплеценьш хмелем ды аброслыя мохам так, што ледзьве засталося на іх колькі лісточкаў. Арка выводзіла ў змрочны тунель. Сама сцежка была вузкая ды вілася між агромністых дрэваў. Хутка святло ад уваходу засталося ззаду, як маленькая яркая дзірачка недзе ў сцяне, а спакойна было так, нібы самыя дрэвы нахіляліся і хціва прыслухоўваліся да гуку крокаў, гулкіх і чутных.

Калі вочы крыху прызвычаіліся да цемры, можна было трошкі бачыць сцежку наперадзе, быццам у нейкім густа-зялёным змроку. Час ад часу выпадковы сонечны прамень знаходзіў шлях паміж лісцем далёка ў вышыні і, калі яму шанцавала не згубіцца ў лабірынце перакрыжаваных сукоў і шчыльным дыване пе-раплеценых галінаў, тонкім яркім кінжалам падаў перад ван-дроўнікамі. Але ж тое адбывалася зрэдку, а хутка і зусім знікла.

Жылі ў лесе чорныя вавёркі. Калі Більбавы вострыя вочы звыкліся з цемрай, ён заўважыў іх: шныраць па дрэвах, скочуць цераз сцежку. I чуліся ў гушчары дзіўныя, патаемныя дый не надта прыемныя гукі: нешта сапло, варушылася, шамацела ў падлеску ды сярод прэлага палага лісця, якое ляжала, здаецца, бясконца тоўстым пластом. Аднак, што менавіта шумела, заўважыць было немагчыма. Найбольш непрыемнай рэччу, якую кампанія бачыла, было павуцінне: цёмныя шчыльныя сеткі з нітак, якія часта цягнуліся ад дрэва да дрэва ці блыталіся ў ніжэйшых галінах па абодва бакі дрэва. Аднак цераз сцежку не працягнулася ніводнай — ці з-за магіі, якая трымала сцежкі чыстымі ад зла, ці з нейкай іншай незразумелай прычыны.

Хутка кампанія ўзненавідзела лес ад усяго сэрца, як не-навідзелі гоблінскія тунелі, а вось надзеі на выйсце, здавалася, было яшчэ менш. Але трэба было ісці й ісці, хоць усё б, здаецца, пааддавалі вандроўнікі за позірк на сонца ды нябёсы, за подых ветру на тварах. Пад лясной столлю паветра вісела стылае і нерухомае: заўжды цьмяна, заўжды спакойна, заўжды душна. Нават гномы адчувалі сябе вельмі няўтульна, дарма што мелі звычку да тунеляў і шмат часу жылі наагул без сонечнага святла. Але хобіт (які хоць і жыў у норцы, аднак звычайна праводзіў летнія дні вонкі) цяпер адчуваў, што паступова задыхаецца.

Уночы было найгорай. Цемра рабілася паўнюткая (не такая, якую мы звыклі зваць «паўнюткая», а сапраўды поўная), такая, што наагул нічога нельга было разгледзець. Більба паспрабаваў паматляць рукой перад носам — і не ўбачыў нічога. Хоць, калі трымаццаДсціны, нешта яны ўсё ж заўважылі — вочы. Уся кампанія спала, шчыльна згрудзіўшыся, а вартавалі па чарзе. Калі надыходзіла Більбава чарга, ён заўжды бачыў пробліскі ў нава-кольнай цемры, а часам і пары жоўтых, чырвоных альбо зялёных вачэй, што назіралі за ім непадалёк, павольна знікалі і зноў павольна запальваліся ў іншым месцы. А часам вочы тараш-чыліся з галінаў над галавой, і гэта было жудасней за ўсё. Більба вельмі не любіў жахлівых бляклых, вырачаных вачэй. «Нейкая жамярына, — думаў ён. — Не звярыныя вочы — але ж якія здаравенныя!»

Сцюдзёна не было, аднак гномы паспрабавалі для аховы запальваць вогнішча на ноч — і хутка забаву кінулі. Здавалася, сотні і сотні вачэй пачыналі вылуплівацца з цемры, хоць звяры, якія б яны там ні былі, ніколі не дазвалялі разгледзець сябе хоць крышачку ў няпэўным святле вогнішча. Горш за тое: на святло ляцелі тысячы цёмна-шэрых і чорных матылёў, асобныя велі-чынёю з далонь. Яны порхалі і шамацелі крыламі каля самых вушэй. Цяжка было іх вытрываць, а таксама і кажаноў, чорных як смоль. Таму давялося забыцца на вогнішчы і спаць у неаб-сяжнай, злавеснай цемры.

Цягнулася такое, здавалася хобіту, вечнасць за вечнасцю, бо ён быў заўжды галодны — гномы клапаціліся пра запас ежы, шчодрасцю тут і не патыхала. Дзень цягнуўся за днём, і кожны цалкам падобны да папярэдняга, усё лес ды лес, і гномы пачалі хвалявацца. Ежы на доўгі час не хопіць, яе і цяпер заставалася ўсяго крыху. Спрабавалі падстрэліць вавёрку-другую, страцілі процьму стрэлаў, пакуль хоць у адну трапілі так, каб яна звалілася на сцежку. А калі засмажылі, аказалася, што смак яе наймяр-зотнейшы. Болын на вавёрак не палявалі.

Смага таксама катавала. Вады ўзялі з сабою няшмат, і за ўвесь час ні крыніцы, ані рачулкі не знайшлі. 3 такім настроем яны, нарэшце, напаткалі чорную раку, якая перагароджвала шлях. Рака была спрытная ды плынная, але нешырокая і выглядала ў прыцемках абсалютна чорнай. Добра, што Беарн папярэдзіў іх пра яе, а тое б яны кінуліся піць, нягледзячы на колер, і панапаў-нялі б спустошаныя мяхі. А так засталося толькі разважаць над тым, як дабрацца да другога берага, не намокнуўшы. Калісьці тут стаяў мост, але цяпер ён зусім згніў ды паразвальваўся, толькі абламаная слупы тырчэлі над вадой.

Більба стаў на каленкі каля самага краю вады, угледзеўся наперад ды закрычаў:

Каля дальняга берага — човен! Ну чаму ж ён не тут?!

— Як далёка? — спытаў Торын, які цяпер ужо ведаў, што зрок Більба мае вастрэйшы за ўсіх.

— Ды непадалёк зусім. Я б сказаў, крокаў дванаццаць.

— Дванаццаць крокаў! Я б хутчэй казаў, самае меншае — трыццаць, але ж мае вочы ўжо не тыя, як сто гадоў таму. Усё роўна, дванаццаць для нас як міля. Не пераскочыш, і наўрад мы адважымся плысці або ісці ўброд.

— Можа як-небудзь кінуць вяроўку?

— А навошта? Я ўпэўнены, човен прывязаны, нават калі мы і здолеем яго зачапіць — у чым я сумняюся.

— Не можа быць таго, каб прывязаны, — сказаў Більба. — Вядома, пры такім святле не адрозніш, але, здаецца, ён проста выцягнуты на нізкі бераг, там дзе сцежка адыходзіць ад вады.

— Доры мацнейшы, але Філі маладзейшы за ўсіх і зрок мае найлепшы, — сказаў Торын. — Філі, хадзі-тка сюды, паспрабуй, ці бачыш ты човен, пра які кажа спадар Торбінс.

Філі здавалася, што бачыць. Так што, пакуль ён выглядаў у цемру, спрабуючы знайсці патрэбны напрамак, астатнія прынеслі да яго вяроўку. Гномы мелі некалькі з сабой. Да даўжэйшай яны прымацавалі адзін з вялікіх жалезнью крукоў, якія выкарыстоўвалі, каб прычапіць заплечныя мяхі да лямак. Філі ўзяў крук у руку, расхістаў трошкі, прымерваючыся, і шпурнуў цераз раку.

Той пляснуўся ў ваду!

— Трэба было мацней, — сказаў Більба, які за ўсім назіраў. — Яшчэ пара лакцёў, і дакладна б човен. Паспрабуй ізноў. Не думаю, што чары такія моцныя, што пашкодзяць табе, калі ты дакранешся да мокрай вяроўкі.

Філі прыцягнуў крук і падняў, хоць і крыху палахліва. Потым кінуў зноўку, ужо мацней.

— Стоп! — сказаў Більба. — Цяпер ты аж да лесу дакінуў. Паціху цягні назад.

Філі пацягнуў, і праз нейкі час Більба сказаў:

— Асцярожна! Цяпер крук ляжыць на чоўне. Будзем спадзявацца, што ён зачапіўся.

Крук зачапіўся. Вяроўка нацягнулася, але Філі цягнуў і цягнуў — усё дарэмна. На дапамогу прыйшоў Кілі, за ім Ойн з Глойнам. Цягнулі і торгалі, і раптам паваліліся на спіны. Більба, аднак, быў напагатове, злавіў паслабелую вяроўку і кавалкам кійкатроху прытрымаў човен, які быццам метэор прыляцеў з іншага боку. «Дапамажыце!» — закрычаў хобіт, і Балін паспеў якраз свое-часова, каб схапіць човен — а тое б яго знесла плынь.

— Усё ж ён быў прывязаны, — сказаў Балін, паглядаючы на абарваны кавалак шпагату, які яшчэ матляўся на носе чоўна — добра, хлопцы, пацягнулі, і добра, што наша вяроўка мацнейшая.

— Хто першым цераз раку? — спытаў Більба.

— Я, — сказаў Торын, — і ты разам са мною, і Філі з Балінам. Болыы човен за раз не возьме. Потым Кілі з Ойнам ды Глойн з Доры, потым Оры з Норы, Біфур ды Бафур і апошнімі Двалін з Бамбурам.

— Заўсёды я апошні. Не падабаецца мне гэта, — сказаў Бамбур. — Сёння чарга каго-небудзь іншага.

— Не трэба было рабіцца такім тоўстым. А так ты павінен быць апошнім і з лягчэйшым грузам у чоўне. Не трэба пярэчыць загадам, інакш можа адбыцца нешта дрэннае.