Выкрыкваў… Выкрыкваў… Крыкі гэтыя ўначы стаялі ў вушах.

…Перад тым, як караць смерцю людзей — каралі званы. Замянілі іншым звон на дамініканскай званіцы, прыцягнулі яго на Стары рынак, дзе ляжаў ужо зрынуты гарадскі звон, і распаленымі шчыпцамі выдралі абодвум языкі, каб не крычалі аб трывозе. Не набат трэба біць, калі ў горад, хай сабе і пад покрывам цемры, уваходзіць законны гаспадар, святая вера.

Вялікую Зафею языка не пазбавілі, але хвасталі запэцканымі ў гной бізунамі. Людзі, гледзячы на гэта, сціскалі кулакі ад прыніжэння.

Маўчалі званы. Да словаў Рабле «горад без званоў… карова без балабона» варта было б дадаць: «Ваўкі вакол, і не прыйдзе гаспадар».

Людзі штохвілінна чакалі арышту. Насельніцтва горада паменшала напалову. Хто быў забіты, хто чакаў смерці ў сутарэннях, хто сядзеў у каменяломнях або ўцёк. Некаторыя шукалі права прытулку ў храмах. І тыя, што скочылі ў касцёлы, атрымалі яго, права паміраць з голаду і смагі. А тых, што схаваліся ў праваслаўных цэрквах, выдалі, і ўсіх чыста, разам з тымі, якія сядзелі ў сутарэннях, распялі паўздоўж дарог і павесілі за рэбры. Ад аднаго распяцця да другога. Драўляных блыталі з жывымі.

Гіаў Турай, калісьці амаль фанатык, вісеў павешаны за рабрыну, пляваў на імя Бога і, б'ючыся ў перадсмяротных пакутах, крычаў:

— Зямля мая! Няшчасная! Колькі вякоў! Колькі вякоў табе цярпець! Колькі вякоў можна цярпець!

Так ён крычаў, пакуль не памёр. Усе памерлі.

І здарылася так, як калісьці ў Рыме, у пантыфікат Бенядзікта Восьмага. Некалькі дзён землятрус калаціў Рым, і тады вырашылі, што ў гэтым вінаватыя рымскія яўрэі і нешматлікія мусульмане з праваслаўнымі. Іх усіх знішчылі, і летапісец запісаў:

«Пасля пакарання іх смерцю вецер сціхнуў і зямля не зазнавала больш жахлівых хістанняў, якія раней трэслі Святы горад».

Можа, і так. Гісторыкі не памыляюцца. А можа, зямля проста стамілася калаціцца. Нельга ўвесь час калаціцца. Колькі можна!

Ва ўсякім разе, пасля ўсяго, што адбылося, зямля Гародні таксама перастала дрыжэць і выдаваць падземныя штуршкі. Эшафоты дапамагалі і ў адным і ў другім выпадках. Горад быў уціхаміраны. Горад маўчаў. Прыйшла чарга Хрыста.

Я малю аб адным: малю цела сваё, якое знаходзіцца ва ўладзе катаў, зберагчы сілы і вытрымаць пакуты, прызначаныя яму, каб я быў у змозе крыкнуць на эшафоце: «Смерць уладарам! Смерць падманшчыкам! Смерць гандлярам верай! Хай жыве свабода!»

Адказ Альгіяці* суду

* Альгіяці — забойца міланскага тырана Сфорца (1478 г.).

І зноў ён стаяў у той самай вялікай суднай зале, дзе калісьці яго прымушалі быць Хрыстом. Тыя самыя былі гатычныя скляпенні з пукатымі рэбрамі нярвюраў. Тыя самыя папярочна-смугастыя, белыя з чырвоным, сцены. Тыя ж вокны ля падлогі, і святло знізу, і пагрозлівыя цені на тварах тых самых суддзяў. І тая ж катоўня, і той самы кат на парозе. Толькі цяпер Хрыстос быў зусім адзін і ведаў, што выхаду на гэты раз не будзе.

Біскуп Камар чытаў абвінавачванне:

— «…імя госпада нашого собе прыпісаў і прыўлашчыў, і святую царкву ў зман увёў. І таму сей як бы Хрыстос як ложны прарок і спакушнік аддаецца суду царквы, імя якой як Хрыстос спаганіць хацеў».

— Прыпішы: «У еллінскае рассеянне хацеў ісці», — сказаў Лотр. — Народ гэта любіць, незразумелае.

«Ану іх да д'ябла. Не варта і слухаць. Адны морды вакол… Цікава, дзе зараз Анея, хто ўратаваўся? Толькі не думаць, што пасля суда зноў катаванні, яшчэ страшнейшыя, апошнія, што будуць вырываць агнём імёны ўсіх, каго ведаў у жыцці і каго тым самым мог «заразіць скажонымі, няправільнымі, памылковымі думкамі, якія — ад д'ябла». Ну не. Ужо гэтага задавальнення ён пастараецца ім не даць. Смяяцца трэба, здзекавацца, каб аж заходзіліся са злосці, каб год на дзесяць наблізіць кожнаму канец».

— Што скажаш, ілжэ-Хрыстос? — даляцеў да яго Лотраў голас.

Ён сказаў без усякага пафасу:

— А чаго казаць? Мог бы напомніць, як вы мяне ім зрабілі. Але глухі той, хто не хоча чуць. Бяспамятны той, хто хоча засудзіць. А вы ніколі нічога іншага і не хацелі. Абы давесці, насуперак праўдзе, што заўсёды маеце рацыю. І не за самазванства вы мяне судзіце, а за тое, што я, махляр, валацуга, шалбер, перастаў быць махляром, стаў тым, кім вы мяне зрабілі, кім баяліся мяне бачыць. Уваскрэсні зараз Бог, уваскрэсні той, з каго пачалася ваша справа, вы і з ім зрабілі б тое, што са мной. Нашто ўправіцелям і халуям, каб гаспадар вярнуўся ў дом? Яны ж рабуюць.

— Блюзнерыць! — залямантаваў раптам Жаба. — Чуеце! Ён зневажае Бога!

Магнат, завёўшы вочы, ірваў на сабе чугу. Камар таропка рыпеў пяром.

Папрасілі сведак. Першай увайшла жанчына пад чорным плашчом з капюшонам. Сэрца Братчыкава апусцілася. Ён пазнаў.

— Марына Крывіц, — сказаў Лотр, — адказвай, ці чула, як пахваляўся незвычайнасцю нараджэння?

Магдаліна маўчала. Братчык бачыў толькі вочы, якія глядзелі на яго праз шчыліну ў капюшоне з умольнасцю і тугой. Маўчала. І з кожным імгненнем усім членам найпадлейшага сінедрыёна рабілася непамысней і непамысней.

— Цікава, чаму гэта вы ўзялі яе сведкай і, усуперак свайму звычаю, не прыцягнулі да справы? — шэптам спытаў у Басяцкага Юстын.

— А вы што, хацелі б мець такога моцнага ворага, як Наваградскі ваявода? Дык вось, яна без некалькіх дзён ягоная жонка.

— Мартэла Хрыбтовіча? Ён што, аўдавеў?

— Чаму Мартэла? Радшы.

— А Мартэл?

— Выправіўся да продкаў.

— Як гэта так?

— А так, — усміхнуўся Басяцкі. — Паехаў піць да ворага «кубак прымірэння», а яму там і праламалі чэрап.

— Чым?

— Ды «кубкам прымірэння» і праламалі.

— Славянская дыпламатыя, — сказаў Юстын.

Братчык бачыў вочы і разумеў, што яна і прыйсці сюды згадзілася, толькі каб паглядзець на яго. Сэрца ягонае шчымела. Шмат бы ён аддаў, каб яна не пакутавала па ім.

Маўчанне трывала. Лотр паўтарыў пытанне.

— Не, — рэзка сказала яна. Адвязалася, каб на яго глядзець.

— Ці крэсліў знакі і пентаграмы, што адпалохваюць д'ябла, на дзвярах тых месцаў, што з'яўляюцца ўлюбёным яго прытулкам, як: дамы тых, хто мудрагеліць, дамы паэтаў, што не пішуць псалмаў і од, могілкі самагубцаў, мячэці, сінагогі, разбойнічыя прытоны, хаты анатамаў і філосафаў…

— Цэрквы і касцёлы, — уставіў Хрыстос.

Ён хацеў даць зразумець Магдаліне, што ён ведае, які лёс яго чакае, мужна глядзіць яму ў вочы і не шкадуе ні аб чым.

— Зневажае Бога! — загарлаў Жаба.

— Ведаю адно, — сказала яна. — Змучылі вы цела маё і душу. Сілком штурхнулі да яго. А я менш за ўсё хацела б шкодзіць яму. А за мінулае прашу ў яго даравання.

«Божа, яна яшчэ хоча ўмацаваць маю мужнасць! Дарагая мая! Добрая! Бедная!»

— Крэсліў ці не?

— Не.

— Зразумела, — сказаў езуіт. — Ён сам сказаў: «Цэрквы». Ён, значыцца, не крэсліў на іхніх дзвярах знакаў, што адводзяць сатану. Пішы: «Царквы Божай ад сатаны не бараніў, пранікненню сатаны ў яе не перашкаджаў».

— А нашто? — спытаў Хрыстос. — Ён, сатана, даўно ўжо там. І калі ўжо ставіць знакі на царкоўных дзвярах, дык ставіць іх знутры. Каб не вырваўся сатана вонкі.

— Адказвай, жанчына, што ведаеш яшчэ? — спытаў Лотр. — Ці не бачыла на плячы гэтага сатанінскага адроддзя след кіпця, а на лапатцы — следу ад агнявой дзіды, якой скідвала яго ў пекла нябеснае воінства?

— Не.

— Што можаш сказаць пра яго?

Жанчына выпрасталася і ўздыхнула:

— Што? Хацелі слухаць? Дык слухайце.

Яна глядзела на яго:

— Ніколі, ніколі ў жыцці я не бачыла лепшага чалавека. Таму вы і судзіце яго. А на ягоным месцы стаяць бы вам. Усім вам… Братчык, слухай мяне і даруй. Я выходжу замуж. За гэтую тваю сілу на паскудным гэтым судзе я яшчэ больш кахаю і люблю цябе. Але я выходжу замуж. За моцнага чалавека. За таго, які дазволіць мне рабіць усё. Таму і выходжу. Я не магу вызваліць цябе ад пакуты і смерці, не магу даць сваёй цеплыні, ды яна і непатрэбная табе. Даруй. Але затое я магу даць тваёй душы на небе асалоду справядлівасці помсты. Яны яшчэ не ведаюць, якога яны ворага прыдбалі сабе. Апошняга. Запеклага. Таго, які ні на хвіліну, нават у сне, не забывае пра помсту.