І зямля гарэла, і хаты, і людзей у палон вялі, і клейны на лоб ставілі, як быдлу.

І рассыпаліся татараве па зямлі нашай, як саранча, аб якой у адкравенні святога Яна Багаслова, Апакаліпсісе тож, прарочана. Усё, бы ў яго, спраўдзілася. Па абліччу нават: «Па выгляду свайму саранча была падобная коням, падрыхтаваным на вайну; і на галовах яе як бы вянцы, падобныя на залатыя, твары ж яе — як твары чалавечыя. На ёй былі броні, як бы броні зялезныя, а шум ад крылаў яе — як грукат ад калясніц, калі мноства коней бяжыць на вайну». І спраўдзілася тое, што: «У тыя дні людзі будуць шукаць смерці, але не знойдуць яе; пажадаюць памерці, але смерць уцячэ ад іх».

Але яшчэ страшней было за Апакаліпсіс. Бо ішлі яны, ляцелі яны, а разам з імі ляцеў звер з бязодні, рачоны слонь. Лаціньцы кажуць — лефант, а нашое — слонь. Тая слонь таўстамясая, упоперак сябе таўсцейшая, у вышыню сябе даўжэйшая, ногі — нібы дрэвы і тоўстыя, як кадзь, бязпоўстая, страхавыглядная, вялікагаловая, гарбаспінная, з азадкам віслым, бы ў мядзведзя (без поўсці толькі), і хадою, як мядзведзь, і замест носа як нібы хвост і два зубы, як у дзіка, гэтак і сяк і ўгору, і вушы, нібы колдры, а ў носе — хвасце — чэп пабіваючая.

Дужа зверападобная і жаху падобная слонь!

Змялі яны са слонню людзей, і ляцелі, і палілі. І ўцякалі ад іх бедныя і багатыя, і царкоўныя людзі кідалі ўсё і ўцякалі.

З усіх расафорных — здзіўленне! — адзін дыякан Нясвізкай драўлянай Сафіі, што зачыняе пяцідзённы Нясвізкі славуты кірмаш, царквы драўлянай не па беднасці, а па смірэнню свайму, выявіўся чалавекам. Катавалі. Пэцкалі мёдам і садзілі на сонца, дзе мухі і восы. Душылі між дошкамі. Палілі. Трэскі забівалі пад кіпці. Але ён, пакуту смяротную прыняўшы ад паганых, ні тайніка скарбнага, ані ўвахода ў хады падземныя і пячоры, дзе хаваліся людзі, не паказаў. І тады прывязалі яго да дзікіх коней і пусцілі ў поле.

А людзей у пячорах сядзела, можа, тысяча. А імя дыякана было Аўтроп».

Палалі вёскі, палалі гарады. Бурыліся ў агні драўляныя вежы крэпасцяў. З гіканнем, пад гул бубнаў імчалі коннікі. Луналі бунчукі. Жудасным, страшэнным воблакам стаяў пыл. Рыдалі вярблюды і аслы.

Гналі на арканах напаўголых людзей, жанчын з сінякамі на грудзях. Забаранялі здымаць з палонных толькі крыжы. Таму што адзін, калі здзёрлі з яго, сцягнуў крымчака з сядла і ўдарыў кайданамі па галаве, і тады Марлора — хан — успомніў завет і забараніў. А таму, хто ўдарыў, увагналі ў жывот стралу і кінулі.

І ўсіх мецілі. Падносілі клейну да лоба, стукалі па ёй, і заставаўся на лбе крывавы татарскі знак.

Лупілі, луп цягнулі. Лямантуючы, імчалі орды. А паперадзе іх, матляючы ланцугом, бег баявы слон.

Пажары… Пажары… Пажары… Цягнуліся гарбы і фуры з данінай, цягнуліся рабы.

А ў горадзе гарадоў цягнуліся набажэнствы, цягнуліся малебны. У Дамініканскім касцёле… У касцёле францысканаў… у простай, белай знутры, Каложы.

І адны ў дамініканаў казалі:

— А я кажу вам: любіце ворагаў вашых, благаслаўляйце тых, хто праклінае вас, чыніце дабро тым, хто ненавідзіць вас, і маліцеся за тых, хто крыўдзіць вас і гоніць вас.

А другія казалі ў Каложы:

— Бо Ён загадвае сонцу свайму ўзыходзіць над злымі і добрымі… Нявартыя тыя, хто дзеяннямі сваімі падмяняе волю яго.

І ляцелі ў крывавым дыме коннікі з апакаліпсіса.

Толькі праз некалькі дзён атрымалі яны першы і апошні адпор. Вымчалі з хмызоў на бязмежную вапняковую пустку, укрытую рэдка плямамі, шорхлай травою, узнялі капытамі хмару ядучага белага пылу і спынілі коней, уражаныя.

Далёка-далёка, белыя на белым, з'явіліся расцягнутыя ў рэдкі ланцуг кропкі.

…Невялікае войска стаяла на дарозе арды. Людзі таго, што тады плюнуў у храме. Іх было вельмі мала, але твары, у прадчуванні канца, былі суровыя.

Усе пешыя, у латах і кальчугах, са звычайнымі і двухручнымі мячамі ў руках, з авальнымі шчытамі, у якіх былі ўпісаны шасціканечныя крыжы, у белых плашчах, яны стаялі на бялёсай вапняковай зямлі, пад гарачым апошнім сонцам. Белыя на белым.

Увесь акаём перад імі варушыўся. І тады нехта заспяваў старажытную «Багародзіцу». Страсным і грубым голасам:

Журботныя, празрыстыя галасы падхапілі яе, панеслі:

Плыў над імі, над пусташшу страсны харал. Нібы на мячах, узнятых угору. Цягнуўся пусткаю доўгі ланцуг.

Наперадзе, моцна адарваўшыся, ішлі военачальнікі ў белых плашчах.

У апошняй мужнай і безнадзейнай тузе ўзляталі галасы. А вочы бачылі, як вырваўся наперад слон, страшная, нібы пекла, жывая гара, як паляцела конніца.

Слон уварваўся ў рады. Са свістам разрэзаў паветра ланцуг.

…

Праз гадзіну ўсё было скончана.

Апошнія гукі харала змоўклі. У атачэнні бурых, жоўтых і шэрых целаў ляжалі на бялёсай зямлі, на рэдкім верасе белыя целы.

Толькі ў адным месцы купчыўся натоўп конных і пешых крымчакоў. У іхнім паўколе трубіў, як струны, напінаючы вяроўкі, ашалелы слон.

А перад ім, таксама распяты вяроўкамі, ляжаў кіраўнік асуджанага заслону. Дзве крывавыя палосы расплываліся па белай тканіне плашча. Адна нага была ненатуральна, як не бывае, падгорнута. Попельныя валасы ў белым пыле і крыві.

Сціснуты ўтрапёны рот. У шэрых вачах асуджанасць, адсутнасць і спакой. Ён зусім не хацеў глядзець. І ўсё ж бачыў, як высіцца над ім, як пераступае на месцы, грузна танцуе слон, як касяць ягоныя налітыя крывёй вочкі. Ён не баяўся яго цяпер.

Ён не хацеў бачыць і іншага. І ўсё ж бачыў схілены над ім, рэдкавусы твар Марлоры. Хан выскаляў зубы:

— Рыхтуецца нехта яшчэ на бойку? Не? Адны?

— Не ведаю, — абыякава сказаў ён.

Яму куды цікавей і да апошняга значней было тое, што высока над ім, над ханам, над сланом круціліся ў сінім небе і чакалі крумкачы. Калі гэтыя, урэшце, адчэпяцца і пойдуць — крумкачы рызыкнуць спусціцца. Яны думаюць, што напалохаюць яго тым, што рыхтуюць. А гэта ж лепей, чым жывому, без змогі рухацца, адчуць вачыма павеў крылаў.

Дый хіба не ўсё адно?

— Адкасніцеся, — сказаў ён і дадаў: — Два ў нас скарбы было: зямля ды жыццё. А мы іх аддалі. Даўно. Чужым… Жабракі… Усё адно.

— Чаго ты дабіваўся?

— Я хачу памерці.

Марлора даў знак. Змаршчакаватая, вялізная слановая нага павісла над вачыма.

— А цяпер што скажаш?

— Я хачу памерці, — паўтарыў ён.

— Бог у вас, кажуць, з'явіўся? Ён дзе? Што робіць?

— Ягоная справа. Ён жывы. А я хачу памерці.

Марлора ўзмахнуў рукою. Слон апусціу нагу.

Той будзе піць віно ярасці Божай, віно цэльнае, прыгатаванае ў чашы гневу…