Муж пачынаў нешта разумець.

— Казалі, за яе дабрыню да іх, ды-ды-ды Хадосо-оўцаў! А тут зарана па каровы пайшла, ды абачыла дом спалены.

— Дык чаго ж ты, халера табе ў жывот, па каровы зарана пайшла?

— Хры-хрыста хацела вы-жыць.

— Дурніца! Калода! — у гневе кінуў ёй. — Для Бога… Шалберы якіясь, зладзеі, а не Хрыстос быў. — І ў гневе, разумеючы, што ўсё адно дом згарэў і зараз нікуды не паткнешся, аперазаў жонку нагаем. — Каб ты спрахла, у Бога… душу… свяціцеля… — І звярнуўся да пляменніка: — Бяжы, кліч суседзяў. Чорта дагонім, то хаця нап'емся, хаця пысу, рыла гэтае свіное ноч бачыць не буду.

Пляменнік кінуўся на суседні двор. Потым здалёк пралунала:

— Суседзі! Су-се-едзі!

Праз нейкую гадзіну кавалькада коннікаў у сорак, на чале з разгневаным мужам, памчалася ў ноч.

У карчме было цемнавата і дымна. Сталы — векаўшчына — застаўлены ежай і пітвом. Лавы ля сценак. Сценкі на адным узроўні выцертыя спінамі да бляску.

Хаўрус прыйшоў позна. Усе бакоўкі, усе стайні і пуні былі ўжо занятыя. Давялося начаваць у агульным пакоі, галавою на краі стала. На апошні Іудзін залаты засмажылі трох бараноў, папрасілі цыбулі, часнаку і рэпы, чорнага хлеба, двух куранят для Магдаліны, трохі віна і тры «буслы» гарэлкі і мёду. Астатняе карчмар ім зараз жа не аддаў.

— І што паны будуць есці недзе ў нейкага там наваградскага Шабса? Гэта ж, дальбо, і не іудзей. Гэта ж чорт ведае што такое! Беланогая падла, і носіцца са сваім… як… Ну, я не буду лаяцца. Але ж у яго не куры, а ціхія па старасці нябожчыкі. І хіба ў яго гарэлка? Божа мой! Ваш Люцыпар мыў ногі — то і тое вада крапчэйшая была. А заўтра паны будуць мець амаль тое, што і сёння, і за тыя самыя грошы. А я вам яшчэ сена на падлогу…

Пасмяяліся дый згадзіліся. Куды спяшацца?

І вось сядзелі і елі. Якуб адзін даядаў палову барана. Астатнія наеліся ўжо, глядзелі на людзей.

Палаў вялізны камін. Круціліся ў ім на пожагу, шыпелі ў агні кроплямі тлушчу куры. Карчмар стаяў за загародкай у атачэнні куфляў, мерак, бочак; наліваў, мераў, кідаў на гліняныя місы. Прытрымліваючы хусткай, адразаў ад вісячай шынкі. Любата было глядзець — здаецца, удзесяцёх не ўправіўся б за аднаго.

Людзей было ўжо не так і многа. Позна было.

Ян, прыадкрыўшы па-юродску рот, разглядаў на паліцах, што цягнуліся па ўсіх сценках, для прыгажосці пастаўленыя алавяныя і гліняныя распісаныя місы. Іуда пісаў нешта на краёчку стала.

— Ты… гэна… што гэта? — спытаў Піліп.

— А евангелле пра нас… Трэба ж камусьці.

— Добра табе, пісьменны.

Усім было добра. У галаве прыемны туман. Шум. Сядзіць са шлюхай манах-дамініканец. Смяюцца чагосьці. А унь у куце п'е кампанія шляхціцаў. Адзін ужо ляжыць галавою ў місе… Самы сярод іх паджылы, з пасечаным тварам і пачварнымі сівымі вусамі, бурчыць:

— Не, не тое ўжо, што было. Чорт яго ведае, куды коціцца свет! А бывала… Ой, бывала!… Бывала, ежа была лёгкая. Паеў — праз гадзіну зноў есці хочацца… А жанчыны якія былі! Дваццаць узапар цалаваў бы. А цяпер? І на адну не глядзеў бы… Вы ўсе тут шчанюкі. Бывала, віно, дык гэта віно — усе б, як вось ён, ляжалі б… І вечная слава ў людзей цягну-у-лася, цягнулася. А сёння — то-олькі аб'явілі вечную славу — бац, памёр; бац, заўтра ніхто ні храна яго не помніць.

Паступова, аднак, карчма пусцела, і яны засталіся адны. Нават карчмар пайшоў да сябе. Сёй-той ужо драмаў, паклаўшы галаву на стол, або на падлозе, на сене. Не спаў з Хрыстом Пятро. Было душна, і Юрась адчыніў акно. І вось тады, адчыніўшы, яшчэ далёка пачуў ён у перадранішняй цішыні, прыглушаны адлегласцю, тупат шматлікіх капытоў.

— Здаецца, дасціглі, — сказаў ён. — Ну вось, маеш, Пятро.

З'явіліся агні паходняў.

— Хлопцы, пагоня!!! — крыкнуў Хрыстос.

Усе замітусіліся па карчме. Толькі адзін Іуда, здаецца, нікуды не спяшаўся. Некаторыя скочылі за дзверы. Андрэй пачаў ліхаманкава ціснуцца ў падпечча.

…Іліяш, выскачыўшы, пабег гародам, капуснымі градкамі, блытаючыся ў гарбузінні, якое, здаецца, лавіла яго за ногі.

…Хрыстос уздзеў рукі:

— Петрэ-Петрэ, набліжаецца ўжо да мяне келіх мой. Маем праз цябе ўзяці. — І раптам выставіў акно, скеміў: — Хіба што пакуту акном адсюль вымкнуць?

Пятро кінуўся за Братчыкам, які ўжо ціскаўся ў акно:

— І я, пане, па сіле маёй не адпушчу цябе. Але дзе ты будзеш, і я за табою пайду. Куды ты, Божа, туды і я.

Яны ўцяклі акном і пабеглі гародамі. І тут за іхнімі спінамі пачуўся звон шкла і крыкі — коннікі ўварваліся ў карчму.

За стойкаю гасцінна стаяў Раввуні:

— Можа, яснавяльможныя паны выпілі б? Такіх каплуноў, такога мёду!

— Дзе махляры, карчмар?! — зароў муж.

— Якія махляры?… Э-э… Ну… тут, разумееце, я, а ў бакоўцы — жонка, а ў падпечку, разумееце, куры.

— К-куры?

— Я ж не кажу, што львы.

Андрэй у падпечку пачаў квахтаць, раздзімаючы тоўстую морду. Гроб салому і квахтаў, нібы яйка знёс. Вельмі натуральна.

— На двор, — сказаў муж. — Там яны! Н-ну, мы ім!

Магдаліна паднялася ад печкі і выйшла за імі ў сенцы.

— Слухай, — сказала яна мужу. — Ты ведаеш, што на гэтых людзях?

— Здохнуць, каб яшчэ не ведаць?… Заб'ю падлаў!

— На гэтых людзях справа і прэнг самога кардынала. Іх вось-вось павінны ўзяць. Уцяміў?

Шляхцюк атарапеў.

— Д-добра, — урэшце сказаў ён. — Забіваць не буду. Але ўжо д-дам-дам! За мной, хлопцы!

…Апосталы ўцякалі як маглі. А за імі адусюль, даганяючы, валілі коннікі і пешыя з кіёвым крапілам.

Іліяш — Сымон, на шчасце, паспеў схавацца ў вадзе ля бабровай хаты ды сядзеў там, пускаючы бурбалкі.

Коннікі гналіся за Тумашам. Ён круціўся з шабляй, адганяючы ўсіх, хакаў, а пасля з кашэчым спрытам амаль узбег на бярозу. Бярозу пачалі трэсці.

— Я дваранін! — крычаў ён зверху.

Астатнія ж спаўна выпілі келіх свой. За імі гналіся да шляху самога і яшчэ далей і, трэплючы, пыталі:

— Прарокі, прарокуйце, у каторым лесе тыя кіі раслі?

Яны, нічога на тое не адпавядаючы, з усёй сілы ўцякалі ад небяспскі.

СЛОВА АД ЛЕТАПІСЦА

«…пакуль жывата свайго паправілі, паўтаралі частакрот тыя словы: цяжка нам пакуту панскую і апостальскія даручэнні на целе сваім насіць. Валеем так у сваёй скуры хадзіці, проста жыці на свеце без вымыслаў круцельскіх, бо гэта нам першы раз заплацілі, бо нам зась не казна другі раз прарокаваць. І там жылі ў спакоі».

СЛОВА АД ДВУХ СВЕДКАЎ

«І зноў зманіў летапісец… І Бельскі напісаў так… А было не так. Не жылі мы і надалей у спакоі. Не кінулі масак сваіх на шчасце для людзей, на гора для нас».

І, высунуўшы язык, ён закруціў вачыма, як паміраючая каза.

Рабле

Калі яны ўздыхалі — сцены хат надзімаліся, як бычыны пузыр… Такіх цяпер няма. Вывеліся.

Казка

Пі, але закусвай.

Старажытная народная мудрасць

Сядзелі яны ля карчмы, і большасць лічыла сінякі.

— Плач і скрогат зубоўны, — сказаў жанчынападобны Ян. — Не наследуй злу, але дабру.

— Калі вока тваё спакушае цябе, — мацаў здаровы ліхтар Пятро.

А Тадэй выняў з рота зуб і сказаў сумна:

— Фокусы можна было б паказваць.

Пятро ўзарваўся:

— Што ж гэта, кожны раз нас так біць будуць? Куды ж такая работа?!

— Сказана бо: «Будуць біць вас у сінагогах», — сказаў Мацей.

— Пры чым тут сінагога, казёл?! — узлямантаваў Раввуні.

— Не, — усё яшчэ не мог супакоіцца Пятро, — як так далей жыць?! Ты, Езус! Ану, давай нам грошы і ежу, раз вучняў набраў! Хоць нарадзі, хоць з калена выламі, а дай.

— Гандляваць трэба, — сказаў Баўтрамей. — Унь царква індульгенцыямі гандлюе, зноў жа, мошчамі, і ніхто іх не б'е.

— А дарэмна, — сказаў Хрыстос.

— Ну? Дык што? Што?!

— Чакайце, — стомлена сказаў Ісус. — Ёсць план.

…Праз некаторы час прыйшлі яны ў Наваградак і там, не плацячы наперад, бо не мелі грошай, але спадзяваліся іх здабыць, размясціліся ў гасцёўні, што ў парафіі святой Тройцы. Ляглі з малітваю аб удачы замест вячэры.