Маўчанне.

— Памры спакойна, сэрца маё, святло душы маёй, лепшы на зямлі чалавек. Не жыць табе ў гэтым паршывым свеце. Добрым — не жыць.

— Гэта не вечна. — Даўкі яблык стаяў у Хрыстовым горле. — Дзякуй табе. Я люблю цябе.

І тут жанчына раптам упала. Нешта як падсекла ёй ногі.

— Даруй. Даруй. Даруй.

Яна папаўзла была на каленях. Два вартавыя падхапілі яе пад рукі, узнялі, павялі да дзвярэй. На парозе яна змаглася, выпрасталася:

— За гэтую хвіліну маёй слабасці яны заплацяць стакрот. Яны памруць, Братчык. Клянуся табе, Юрась. Памры спакойна.

Ён не хацеў слухаць далей і не слухаў. Усё астатняе было няважна. Дапытвалі багатых гандляроў і магнатаў, дапытвалі рыбніка з хлебнікам. І ён чуў і не чуў, як яны трындзелі, што ён хацеў разбурыць храм Божы, што падрываў гандаль, што замахнуўся на шляхту, магнацтва, царкву і парадак. І што не цаніў пот працоўных, раздаючы ўсім пароўну хлеб, а тады хто ж захоча працаваць, каб мець болей.

І рыбнік казаў, што ён падрываў дзяржаву. А хлебнік казаў, што ён вучыў супраць народа і закона. І што закон — гэта вось вы, слаўныя мужы, але народ — гэта мы. І пытаў, на што можа спадзявацца гэты «Хрыстос», апаганіўшы народ і ўчыніўшы яму шкоду. І казаў, што народ патрабуе смерці.

Ён амаль не чуў гэтага. Аблічча Магдаліны плыло перад яго вачыма. Словы яе гучалі ў яго вушах. І ён упершыню падумаў, што каб не яго каханне, то трэба было б прызнаць, што яна, прынамсі, не горшая за Анею.

Але позна было.

— Паколькі саўдзельнікаў на папярэднім катаванні выдаць адмовіўся — смерці павінен, — сказаў Камар.

— Па-блюзнерску сцвярджаў, што ён Хрыстос, — сказаў Басяцкі. — До і гэтага.

— Цяжкавата мне вырашыць гэтае пытанне, — сказаў Жаба. — Памёр Хрыстос, а кажуць, што жывы. Нейкі Хрыстос памерлы, аб якім кажуць, што ён жывы.

— А ты не пніся, — сказаў Хрыстос. — Я тут — збоку. Вы падумайце, ці ўдасца вам усім вашымі смярдзючымі рукамі, усёй вашай дурной сілай забіць праўду? Бясслаўныя, ці здолееце вы зрынуць славу тых, хто гінуў і гіне за людзей, за народ? Нехта за іх крывёю кашляе — ён мацнейшы за вас са свіным вашым тлушчам. Некага вешаюць — яму даўжэйшае жыццё суджана, чым вам. Нічога з іхніх спраў не знікае. Гэта вы знікаеце. А яны — не. Бо яны за народ. За ўсе народы чыста, колькі іх ёсць. За ўсе, якіх вы сварыце, нацкоўваеце, прымушаеце біцца, каб абадраць порткі і з д'ябла і з Бога ды спакойна сядзець на нарадах сваёй с… — галавы ж у вас няма, — якая не менш чым у дванаццаць кулакоў.

Толькі адзін Юстын стаў мераць на краі стала — а колькі гэта будзе, зад у дванаццаць кулакоў? Астатнія страцілі раўнавагу.

Нібы навальніца ўзняла на ногі суд. Ірваліся да Братчыка, білі, мільгалі кіі. Ён глядзеў на іх не міргаючы. І гэта быў такі пякучы позірк, што кіі апусціліся. Суддзі крычалі, і ў гарачцы іхнія бязладныя словы нельга было зразумець. З глотак нібыта рваўся сабачы брэх.

— Што ж вы, людзі? — сказаў ён. — Асліха Валаамава і тая чалавечым голасам гаварыла.

Не памятаючы сябе ад шаленства, Камар кінуўся да Хрыста, схапіў загрудкі:

— Катаваць будзем! Хутчэй! Пакуль не позна! Таемныя думкі! Таемныя думкі твае!

Братчык адвёў яго рухам рукі:

— Ну, чаго ты ротам гадзіш? Падумаеш, таемныя думкі. Ты ўлічы, дурню, няма ў свеце чалавека, які гэтых маіх думак не ведаў бы і не падзяляў. Бо гэта агульныя думкі. І на свет, і на ўсё гэта ваша кодла. Толькі што ніхто іх не выказвае. Я-то іх выказаў. Зброяй. А паўтараць іх тут — бісер перад свіннямі…

Разумеючы, што суд чым далей, тым болей ператвараецца ў ганьбаванне саміх суддзяў, Басяцкі ўстаў:

— Досыць. Гэта рачоны Хрыстос у імя люду, дзяржавы і царквы павінен смерці. І перадаем яго ў рукі свецкай уладзе, радзе славутага горада, каб, па магчымасці і калі мера зла ім не перавышана, абышлася яна з ім цяжка і не пралівала крыві.

Юстын, які ўвесь час сядзеў, апусціўшы вочы, узняў іх. У вачах быў жах. Увесь збялеўшы, нібы палатніна, бурмістр спытаў:

— Вы што ж, на нас хочаце навесці кроў гэтага чалавека?

— Чаму? — спытаў Басяцкі. — Сказана ж, «без праліцця крыві».

Хрыстос зрабіў крок наперад:

— Ганьбую судзілішча ваша давеку. Быці дому вашаму пусту.

І ён плюнуў на сярэдзіну судовай залы.

* Чалавек чалавеку звер.

…а яны не такія, а — зборышча сатанінскае.

Апакаліпсіс, гл. 2, ст. 9

Вуліцы былі яшчэ не зусім прыбраныя, бо забітых некаторы час не дазвалялі хаваць — у пострах іншым. Злосць была такая, што, здавалася, не хавалі б і зусім, але дні стаялі яшчэ даволі цёплыя, нават часам гарачыя, і ўлады збаяліся міязмаў, якія, як вядома, нараджаюць праказу, воспу і паморкавую пошасць, чуму, не кажучы ўжо аб іншых акрасах жыцця.

Варта вяла яго па вуліцах, пракладаючы дарогу праз натоўп багатых мяшчан, гандляроў і разявак. Ён не глядзеў на іх. Ён глядзеў, як навалам кідаюць у фурманкі трупы, як іх вязуць, як змываюць з бруку засохлую кроў цэлымі балеямі вады. Ён ведаў, сёння ўначы яго зноў возьмуць у замак (беззаконнае катаванне пасля суда трэба было хаваць: усе ведалі аб ім і ўсе рабілі выгляд, што яго няма), а пасля праз гадзіну — дзень — тры — тыдзень (наколькі яго хопіць і наколькі хутка зняверацца ў поспеху кат і суддзі) адвядуць назад у цямніцу пры радавым судзе, каб трохі ачуняў, каб зацягнуліся перад каразнам раны. Але яму ўсё гэта было амаль усё роўна пасля таго, як Магдаліна дала новы гарт ягонаму сэрцу і паказала яшчэ раз, што за гэтую цвердзь варта гінуць. Што варта гінуць за ледзь прыкметную плесню на ёй, за людзей. Нічога, што яны пакуль напалову драпежнікі, напалову ахвяры, што жывуць сярод іх трусікі, тыгры і тхары. Што зробіш? Яны зараз толькі карані, што свідруюць зямлю і гной, яны доўга, вельмі доўга будуць свідраваць гной, пакуль не выганяць з сябе сцябліну, пакуль не разгарыцца на ёй прыўкрасная квяціна Дасканаласці. Ён прадбачыў, якая яна будзе, і за яе здатны быў загінуць.

Гэта было ўсё роўна. Неаднолькава было другое, тое, што вуліцамі везлі прах, у які ператварыліся найлепшыя з гэтых карэнняў, найбольш чыстыя і жыццяздатныя: сябры, браты, таварышы.

А вакол віраваў натоўп, якога ён не заўважаў. Яго не было, калі будавалі царства справядлівасці, яго не існавала і зараз. Прынамсі, дзеля яго.

— Гандаль падрываў! — гарлалі слінявыя пашчы.

— Ілжэнастаўнік!

— Вервіем гнаў нас з храма!

Прыблізна пасярэдзіне Старога рынку гарэла невялікае вогнішча: нейкі забаўнік загадзя рыхтаваў галоўную частку спектакля. Братчык набліжаўся да гэтага вогнішча і ўсміхаўся сваім думкам. Ён бачыў далей за іх. У глыбіні часоў бачыў за гэтымі звярынымі пашчамі горды і справядлівы чалавечы рот. І ён усміхаўся.

— Смяешся? Можа, карону хочаш?

Прыгажун боўдзіла з каламутнымі ад магчымасці пакуражыцца вачыма дзерся праз варту, якая не дужа і трымала яго. На ўзнесеных у паветра кляшчах свяцілася вішнёвым колерам жалезная карона.

— Н-не трымайце м-мяне! — пена валіла з вуснаў прыгажуна.

Ён узняў клешчы, ён яшчэ не апусціў іх, а валасы на галаве ў Юрася затрашчалі… Бурмістр Юстын ударыў боўдзілу нагою ў пах, і той склаўся напалам. Карона пакацілася пад ногі гурме, раздаўся лямант абпечаных. Варта бягом цягнула Юрася да гульбішча ратушы. Юстын пяціўся за імі з кордам у руцэ:

— Людзі! Вы мне верылі! Шмат год правіў я вамі папраўдзе… дзе мог. Вінюся, бяда мая ў гэтым. Але я стараўся ўратаваць кожнага з вас, свінні вы паршывыя, хаця і не заўсёды гэта ўдавалася. Ну, што вам у гэтым чалавеку?!

Гурма раўла і рыкала. Кучцы людзей ледзь удалося прарвацца праз яе на гульбішча ратушы. Юстын не ведаў, што ўсё гэта бачаць з замкавага акна Басяцкі і Лотр.

— Глас народа — глас Бога, — сказаў Лотр.

Езуіт усміхнуўся і паправіў яго:

— Глас народа — глас Бога з машыны.

Бурмістр ведаў, што ярасць, няхай і жывёльную, трэба сарваць. Зрабіў непрыкметны жэст начальніку варты. Праз некалькі хвілін два латнікі вывалаклі на гульбішча скутага расстрыгу, прарока Іллюка.