Ціхі плач узнік сярод лахманоў. Але роў захаплення заглушыў яго, і ніхто не пачуў, як ахнуў, пачуўшы гэта, адзін чалавек.

Чалавек гэты стаяў на кутняй вежы, што навісла над Нёманам. Проста пад ім, пад мурам і стромай, ішоў па Ўзвозе чалавек з крыжам на плячы.

— Дапамог.

На вежы, акрамя чалавека, стаялі яшчэ двое, якія таксама, відаць, здолелі сунуць у лапу кустоду вежы. Трохі наводдаль стаяў маўклівы, як статуя, манах у плашчы з капюшонам. А бліжэй шалеў ад захаплення, галасіў і ляпаў па плячах то чалавека, то манаха, нібы збіты са сваіх хлябоў, хлебнік.

— Распні яго! Распні! — Ён пляваў уніз. — Тфу на цябе! Тфу! Сабака! Ерэсіярх! У пекла пойдзеш, а я да Пана Бога. Тфу! Распні! Распні!

Чалавек крэкнуў, нагнуўся, нібыта каб паправіць рэмень поршня. І раптам жалезнай хваткай схапіў хлебніка за ногі, ірвануў і перакуліў цераз парапет. Хлебнік з крыкам паляцеў уніз.

— Бач ты, як ён да Бога спяшаецца, — сказаў чалавек, з пагрозай гледзячы на манаха.

Але манах глядзеў не на яго, а на тое, як хлебнік грукнуўся аб зямлю, як падскочыла і пакацілася ўніз па схіле, стукаючыся аб камяні, ягонае цела, як яно нерухома ўпала на дарогу амаль ля Хрыстовых ног.

Хрыстос пераступіў цераз труп.

І тады манах высунуў з-пад плашча кісці рук. Рукі былі залатыя.

— Фама, — сказаў ён чалавеку з завязанай галавою. — Брат. Ты жывы?

— Вус, — голас Фамоў сарваўся. — І ты жывы? Гора якое. Ты нашто тут?

— Ды вось… можа, хаця цела ад ганьбавання ўратую.Фама абняў яго. Рукі ягоныя калаціліся.

— Браце… Мілы… Пачакай… Мы двох… У мяне сілы ў сто разоў прыбыло. Мы яшчэ ім справім нештачка.

У натоўпе між тым нехта спытаў:

— Чаго гэта там крык?

— Ды вось, з вежы нехта зваліўся. Цікаўнасць усё.

— А-а.

Братчык стаў. Яго паспрабавалі былі падганяць бізунамі, але ён не рухаўся, глядзеў назад, на працэсію, якая цяпер была ўся як на далоні.

— Ты што? — вызверыўся вартавы.

— Змоўч, нікчэмнасць. Бач, які ў мяне эскорт ганаровы. — Ён цяжка дыхаў, але гаварыў з'едліва. — Табе такога за ўсё жыццё не заслужыць, як ні пніся. Манахі… У саванах… Кожны, як Лазар, калі ён, тры дні ў магіле пралежаўшы, прагуляцца выйшаў. І смярдзіць, як той Лазар. Мёртвыя. А можа, таму, што ўсё жыццё не мыюцца.

Пайшоў далей. Твар ягоны быў амаль ля зямлі, і кроў з рассечанай галавы падала ў пыл.

Перад самым крутым пад'ёмам ён зноў спыніўся. Яму прыйшло ў галаву, што будзе і непрыгожа і ганебна, калі ён вось так, ніца схілены, амаль паўзучы, будзе ісці праз гэты разубраны, нахабна-сыты, варожы натоўп.

Хрыстос умацаваў ногі, напружыўся і ўскінуў крыж сабе на карак. Прытрымаў яго раскінутымі рукамі. Так насілі гакаўніцы разбойнікі і пастухі.

Выпрастаўся.

Пайшоў, вязнучы ў пяску.

Фама і Вус з жахам і шкадобай глядзелі на гэта. Пасля не стала сілы глядзець. Яны спусціліся з вежы і пачалі штурхацца праз натоўп.

— Бачыш, што ў мяне? — Фама паказаў Вусу схаваны пад плашчом лук.

— Эх, браце, нічога ты ім не зробіш, — уздыхнуў Ціхон. — Два нас. Толькі два.

Каб яны ведалі, колькі ў натоўпе замаскіраваных сяброў, іхні адчай саступіў бы месца цвёрдасці. Але яны да самага канца так і не даведаліся пра гэта.

Ішоў праз натоўп чалавек, на якім манашы плашч падазрона тапырыўся. І ў спіну гэтаму чалавеку буркнуў нейкі рамеснік:

— Манахаў яшчэ нанесла. Навалач. Навухаданосары.

І тады манах вярнуўся, узяў чалавека за руку і прыўзняў капюшон.

— Кірык! — ціха ахнуў рамеснік. — Жывы?

— Ціха, браце! Зброю маеш?

— Клявец пад плашчом.

— Старайся праціскацца да эшафота. Дзе больш за ўсё рас.

— Любыя, мілыя, няўжо нашы? Не кінеце?

Кірык Вястун, Марка Турай і Кляонік сапраўды не збіраліся кідаць на эшафоце свайго верхавода. Мала было надзеі адбіць яго. Ніхто не хацеў загадзя каркаць, але больш за ўсё было шансаў самім застацца на замкавым двары, палегчы пад мячамі варты.

Адзіны шанс давала нечаканасць нападу. Каваль за гэтыя дні здолеў сабраць сотні дзве ўзброеных людзей з «недабітых». Частка іх моцным кулаком стаяла паблізу Ўздыхальні. Яны павінны былі ў належны момант напасці на варту каля эшафота, перабіць яе і, схапіўшы асуджанага, цягнуць яго да мура, які выходзіў на Нёман. На гэтым шляху, да самых муроў, стаялі два рады сваіх людзей. Калі справа пачнецца, яны напруць на натоўп і ачысцяць для ўцекачоў праход, каб ніхто не перашкаджаў, не блытаўся пад нагамі. За мурам, пад адхонам, чакаюць коні.

Застаецца, што праўда, яшчэ і мур. І вось тут, калі не спраўдзіцца разлік, усё будзе скончана. Тады толькі і застанецца, што ўчыніць сечу і загінуць.

Калі ж выпадзе адзінае з сотні ачко ўдачы — тады тыя, што стаяць зараз у расах, будуць гарлаць, біцца, усімі сродкамі арганізоўваць замяшанне, збянтэжанасць, паніку. Застрануць у браме, будуць замінаць варце, як мага адцягнуць момант пагоні, а пасля будуць рассейвацца па адным.

Здаецца, усё было падрыхтавана. Каваль прыжмуранымі вачыма агледзеў усё поле дзеяння і сваіх людзей на ім, уздыхнуў і пайшоў да эшафота. Праціснуўся да дваіх францысканцаў (гэта былі Марка і Кляонік), паціснуў ім локці.

— Гатова. Будзем чакаць. Іуда з Анеяй дзе?

— Унь, — сказаў Марка.

— Ведаюць месца, дзе сыдземся?

— Ведаюць, — сказаў Кляонік. — Хутар Фаўстыны.

— Добра. Трымайцеся цвёрда, сябры.

…Чалавек з крыжам з'явіўся ў замкавай браме. І тут ужо не крык, а нясцерпны галас скалануў паветра. У замкавым двары, дзе можна будзе ўбачыць увесь каразн, з пачатку да канца, сабраліся найбольш знакамітыя, паважныя і багатыя.

— Распні яго! Распні!

Варта ледзь стрымлівала дрэўцамі гізаўраў натоўп, які лез, дзёрся, пляваў, віснуў, імкнучыся дацягнуцца і ўдарыць. І ў гэтым рыку зусім не чуваць было, як ціха плакалі людзі каля муроў.

Чулі гэта нямногія. У прыватнасці Кашпар Бекеш і Альбін-Рагвал-Алёйза Крыштофіч, якія стаялі на выступе кантрфорса, каля замкавага палаца. Бекеш нібы трохі пасталеў. Усё той самы меч у залатых піхвах, тая самая вытанчаная прыгажосць вопраткі, тая ж усмешка. Тыя самыя сонечна-залатыя валасы падаюць з-пад берэта. Але ў вялізных вачах, побач з трохі пагардлівай памяркоўнасцю — сталае, цяжкае разуменне.

— Разгул цёмных страсцей, — сказаў Крыштофіч.

— Усё трэба бачыць на свае вочы. Нават самазванцаў.

— Сядзеў бы лепей дома, канчаў свае «Разважанні аб розуме». Цудоўная можа быць кніга.

— Хачу бачыць. Нават пекла хацеў бы бачыць. Што з табой, брат Альбін?

— Я думаю, што мне давядзецца кінуць цябе, сынок. Не пазней чым заўтра я ўцякаю з горада. У Вільню.

— Чаму гэта?

— Глядзі, — Крыштофіч працягнуў руку.

Да чалавека з крыжам адусюль цягнуліся кулакі.

— Смерць! Смерць яму!

— Варта! Малайцы нашы! Сла-ава! З гэтымі не пабрыкаешся! Дудкі!

— Хай памрэ!

— Хай! Хай!

— Збавіцель! Выратавальнік! Выратуй самога сябе!

Бекеш перасмыкнуўся:

— Страшна.

— Таму мне і трэба ўцякаць. Бачыш, яны даспелі. Не сёння, дык заўтра возьмуцца і за нас. І гэтыя будуць памагаць і ўхваляць. Кажу табе, яны даспелі. Табе яшчэ можна некаторы час заставацца тут. А я абразіў Лотра. Гэты не забудзе, успомніць.

— Страшна, — сказаў Бекеш. — Я разумею цябе. Як бы і мне не давялося ўцякаць адсюль следам за табою.

— Чуеш? — спытаў Крыштофіч.

Нехта непадалёку ад іх філасофстваваў, б'ючы сябе кулакамі ў грудзі:

— Вось я веру. Я ісцінна, глыбока веруючы. Але ж верхнія людзі, начальнікі, павінны пайсці мне насустрач, памагчы, раз і назаўсёды распарадзіцца, у што мне верыць.

— То ж бо, — сказаў Кашпару брат Альбін. — У Гародні нам больш няма дарогі, няма жыцця.

…У гэты момант камень ударыў Хрыста па галаве. Адразу за гэтым малады купчык падскочыў, кінуў прыгаршчу гразі. Братчык ірвануўся да яго, такі страшны, што купчык заверашчаў, кінуўся ад яго, упаў пад ногі натоўпу.

— То ж бо. Над пешым арлом і варона з калом.

Крычаў, наддзіраючыся, так, што глотка раздзімалася ад крыку, звераваты Іллюк: